تحقیق جامع معماری مساجد مختلف در شهر یزد

پیشگفتار

 مطالب این مجموعه با عنوان بررسی تزئینات ونقوش مسجد جامع یزد جمع گرد آوری شده و سعی برآن بوده تا جایی كه متون تاریخی باقیمانده و منابع و سوابق تاریخی مسجد جامع یزد اجازه داده است به ذكر توضیحاتی راجع به مصالح و كتیبه ها و تاریخ بنای آن و تغییرات ایجاد شده بر آن در طول سالیان، بپردازیم.

اگر چه نقوش شكل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهای اسلامی ایران به چشم می خورد ولی خالی از لطف نبود كه به بررسی تزئینات این مجموعه بپردازیم زیرا مجموعه بنای مسجد جامع یزد در شهری است كه دارای بافت  سنتی دست نخورده ای نسبت به بناهای شهرهای دیگر  است، با این حال بناهای باستانی و اسلامی ایران همگی دارای لطف خاص خودشان هستند كه معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماری بالابه تأ سیس بناها همت گمارده اند.

...

مقدمه

هنر جو هره ای است كه از ذرات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نماده شده است. به همین علت جلوه های هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند:‌ معماری، نقاشی ، خط وكتابت ، پارچه بافی، قالی وگلیم بافی، فلزكاری، سفالگری و ...... در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتكار را پدید آورده است.

یكی از مظاهر انعكاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای كار و ازهنگام بكارگیری آجر كه ازمصالح اولیه احداث بنا به شمار می رفته زیبا ترین نقشها  و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوششی گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس ها و طاقنما ها خلق كرده است و در روند تكاملی آن با گره چینی، گل اندازی، گره سازی وآجر كاری خفته و رفته، شاهكار های بی نظیری را به وجود آورده است.

هنگام استفاده از گچ با خلق گچبریهایی با نقوش هندسی، گیاهی، دنیایی از خلاقیت را كه  در دنیا بی نظیر می باشد آفریده و در استفاده از چوب برای پنجره ها و درها با بهره گیری از فتونی نظیر منبت، مشبك، معرق، كنده كاری، خاتم سازی ونقاشی روی چوب، اعجاز باور نكردنی را پدید آورده است.

برای تزیین بنا از كاشیهایی یك رنگ، هفت رنگ، معرق، طلایی و .... شیشه و آیینه در شكلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنیایی از زیبایی و خلاقیت و هنر را عرضه كرده و همه اینها به همراه حجاریهای زیبا،  بنا هایی را در جای جای ایران بر پا و استوار كرده است.

بدون تردید تحقق این همه زیبابیها و خلاقیت جز به مدد عشق به معبود امكان پذیر نبود، چراكه بیشترین جلوه آنها را در مسجد، محراب و زیارتگاه می توان دید.

بناهای مذهبی، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف درطول تاریخ بوده است، و به لحاظ همین اهمیت، پیوسته كاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزیین نقوش به كار رفته در احداث چنین اماكنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی، نه از باب منافع اقتصادیو اغراض مادی، بلكه بر مبنای كشش و علاقه ای قلبی بر اساس گرایش فطری مردم به مكاتب الهی بروز كرده است. چه بسا مردمی كه با مشكلات و تنگناهای اقتصادی قرین بوده، اما در سرمایه گذاری برای مظاهر معنوی، از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی، از هیچگونه ایثاری فروگذار نكرده اند.

...

مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد، در بافت تاریخی شهر[1] و در بخش شمالی محله دار الشفاء، در انتهای خیابان موسوم به مسجد جامع، از فرعیات خیابان امام خمینی (ره) فعلی واقع شده است.

این مسجد، در واقع دوبار بنا و تجدید بنا شده است. اولین بار در زمان حكومت گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله كالنجار (527-504 ق) از كاكوئیان یزد و به همت خود او صورت گرفته[2] كه در حال حاضر اثر چندانی از آن باقی نمانده است. این بنا به «مسجد جامع عتقیق (قدیم)» شهرت دارد. مسجد جامع عتیق طبق تصریح تاریخ یزد دارای «كتابخانه و جماعتخانه[3] و غرفه‌های[4] نیكو» بوده است[5]. «جماعتخانه» دیگری در همان قرن توسط دختران فرامرزبن علی، به مجموعه مسجد جامع تحقیق افزوده شد[6] و دو «غرفه» نیز توسط امیرشمس الدین و امیر بلغدر به این مجموعه اضافه گردید[7].

اما مسجد جامع نو در سال 727 ق. و توسط سیدركن الدین محمدبن قوام الدین محمدبن نظام (متوفی 732) بنا گردید كه مسجد كنونی را تشكیل می دهد. او «صفه[8] و گنبد و مقصوره[9] و غرفه ها» را با استفاده از سنگ آجر و گچ بنا نهاد ولی عمرش كفایت نكرد و شرف الدین علی آن را تمام كرده، مناره مسجد را نیز ساخت[10].

در سال 777 ق. طبق نوشته تاریخ یزد، «درگاهی و جماعتخانه‌ای» به مسجد اضافه شد. این امر به دستور شاه یحیی بن مظفر و توسط مولانا ضیاء‌الدین محمدمعمار صورت گرفت. درگاه مذكور با استفاده از «خشت پخته» ساخته شده است[11].

سال 809 ق. الحاقات دیگری به مسجد صورت گرفت و آن كاشی صفحه و زیر گنبد و محراب مرمرین و پایاب[12] مسجد است كه به همت خواجه جلال الدین محمد خوارزمی شروع و شاه نظام كرمانی آن را به اتمام رسانید[13].

ده سال بعد، شاه نظام پیش صفه[14] مسجد را با «كاشی تراشیده»[15]، زینت داد و كتیبه‌ای از صوره مباركه انافتحنا بر آن الاحق كرد و چند خانه ویرانه اطراف مجسد را خریداری و به جماعتخانه مبدل نموده، درگاهی در جنب آن ساخت، همچنین كاروانسرای ریسمان فروشان را كه روبه‌روی در بزرگ مسجد بود، داخل صحن مسجد نمود و حوض و چاه آبی نیز در مسجد احداث كرد[16].

الحاقات بعدی از آن بی‌بی فاطمه خاتون، همسیر امیر چخماق است كه مسجد میر چخماق هم ساخته اوست. او در 836 ق. سطح مسجد را از سنگ مرمر فرش كرده، دو ستون چپ و راست گنبد را مزین به كاشی معرق[17] نمود. او منبر مسجد را نیز با آجر منقش تجدید كرد[18].

در دوره حكومت شاه طهماسب، آقا جمال الدین محمد، دو منار بر درگاه اصلی مسجد بنا كرد و قبه ای[19] نیز بالای قبه گنبد مقصوره ساخت[20].

در اواسط قرن سیزدهم و در دوره حكومت شاهزاده محمد ولی میرزا بر یزد، به همت او شبستانی[21] زمستانی، در طرف غرب مسجد احداث شد و اطراف صحن رواق[22]‌هایی بنا نهاد كه همه از آجر و گچ است و صحن را نیز مورد تعمیر و مرمت قرار داد[23].

پس از این دوره تا احیاء مسجد توسط مرحوم وزیری، به نظر می رسد مسجد تقریباً به حال خود رها شده و توجه و رسیدگی لازم برای آن صورت نگرفته است.

مسجد جامع یزد، علاوه بر قدمت و فراز و نشیب هایی كه در طول تاریخ خود داشته، از جنبه معماری نیز در خور توجه و بررسی بسیار است. از وجوه شاخص معماری این بنا، سردر و مناره های رفیع آن است كه نمونه آن را در سرتاسر استان یزد، بلكه در بسیاری از نقاط ایران نمی توان یافت[24].

[1]  با بررسی در تواریح یزد، به این نتیجه می رسیم كه محدوده بافت كهن شهر یزد، منطقه‌ای بوده كه از شرق محدود به خیابان امام خمینی فعلی، از غرب محدود به خیابان سید گلسرخ، از جنوب محدود به خیابان قیام و از شمال محدود به محله های كوشك نو و فهادان بوده است، مجموع محاراتی كه بافت كهن شهر را تشكیل می داده‌اند علاوه بر دو محله كوشك نو و فهادان، محله های دارالشفاء و لب خندق، شهرستان و شاه ابوالقاسم بوده است. (ر.ك: نقشه مربوطه، صفحه 189)

[2]  ر.ك: كاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص، 114.

[3]  جماعتخانه از اصطلاحاتی است كه در تواریخ یزد ضبط شده و منظور گرمخانه یا شبستان زمستانی است. (ر.ك: یادگارهای یزد، ج، 2، ص، 112)

[4]  غرفه (Qorfe): اتاق و حجره كوچك، اتاقی با سقف كوتاه بین طبقات عمارت، بالاخانه.

[5]  ر.ك: جعفری، جعفربن محمد، تاریخ یزد، ص، 94.

[6]  ر.ك: كاتب، احمد، همان، ص، 66.

[7]  ر.ك: جعفری، جعفربن محمد، همان.

[8]  صفه (Soffe): ایران و تالاری كه با طاق پوشیده شده باشد، فضای سرپوشیده، سطح بلند طبیعی یا مصنوعی كه ساختمان را بر روی آن سازند.

[9]  مقصوره (Maqsure): قسمتی از مسجد كه محراب درآن قرار دارد؛ گنبدخانه، حجره كوچك.

[10]  ر.ك: كاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص، 114 و 115.

[11]  ر.ك: جعفری، جعفربن محمد، تاریخ یزد، ص، 95.

[12]  پایاب: پلكان و مسیر دسترسی به آب قناتی كه از زیر ساختمان عبور می كند.

[13]  ر.ك: كاتب، احمد، همان، ص، 95.

[14]  پیش صفحه: ایوان متصل به گنبدخانه.

[15]  منظور همان كاشی معرق است (ر.ك: صفحه 50).

[16]  ر.ك: جعفری، همان، ص، 63.

[17]  كاشی معرق (Moarraq): مجموعه ای از تكه های كاشی با رنگ های مختلف كه در كنار هم طرح اصلی را تشكیل می دهد.

[18]  ر.ك: كاتب، احمد؟ تاریخ جدید یزد، ص، 115.

[19]  قبه (Qobbe): پوشش نیم كره، گنبد، هر عضو نیم كره ای در اجزاء بنا.

[20]  ر.ك: مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، ج، 3، ص، 170 و 644.

[21]  شبستان: فضاهای سرپوشیده بنا، سالن ستون دار و سرپوشیده مساجد.

[22]  رواق (Ravaq): فضای سرپوشیده و نیمه باز و ممتد، فضای پیرامون محسن اماكن مذهبی.

[23]  ر.ك: طراز، میرزاعبدالوهاب، كتابچه موقوفات یزد، به تصحیح، ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، 1341، ص، 13و14.

[24]  ر.ك: عكس شماره 1

...

از بانیان مسجد ، وقف نامه مكتوبی باقی مانده كه علاوه بر اینكه به موقوفات مسجد و ابنیه دیگر این مجموع اشاره شده ، اطلاعات مفیدی دربارة سابقه فرهنگی ـ آموزشی بنا به دست می دهد .

این وقف نامه اولاً به موارد ابنیهای اشاره دارد كه توسط امیر چقماق و همسرش بنا گردید و شمال مسجد حمام ، كاروانسرا ، خانقاه : مصنعه [1] و چاه آب سرد و … می باشد و موقعیت آن را هم مختصراً ذكر كرده است . ثانیاً به ذكر موقفات وقف شده بر این ابنیه پرداخته كه به اختیار شامل عمارت اطراف حمام در میدان بازار و بخشی از سهم قناتی در خیرآباد و هوك و قنائی در حسن آباد و سهمی از آبادی برو آباد میبد است كه توسط امیر چخماق وقف شده و همچنین آب و اراضی ده محمد طبس گلیك و نیز آسیایی واقع در اهرستان یزد و آب قنوات تفت و نصیری و باغات آن و عمارت های بنا شده در عرضه خانی و نه باب مغازه نزدیك مزار جهان الاسلام است . همچنین چندین خانه و سهمی از قریه پدر آباد و بخشی از قنوات آمده میبد و نیز قنوات قریه فیروز آباد میبد و قنوات قریه محمودی میبد و دستجرد بارجین این شهر است و دیگر قنوات قریه بندرآباد و قریه شمس آباد و قریه اشكذر می باشد .

در این وقف نامه بعد از آنكه تولیت این موقوفات به محمد پسر امیر چخماق تفویض شده ، چگونگی مصرف آن هم به اختیار او گذاشته شده و در واقع تمامی موقوفات مذكور به طور مشاع بر تمامی ابنیه ذكر شده وقف گردیده ، الا مواردی كه به طور مشخص برای مسجد تعیین شده و آن نیز به اختصار از این قرار است .

1 ـ امام حسن الكلامی كه در فنون قراءت محصارت داشته باشد و از سر فراغ بال ، در  روز و شب ، امامت مسجد را عهده دار باشد تعیین شده ، سالانه مبلغ سیصد و شصت دینار را آقچه [2] نقره سره مسكوك رایج كپكی[3] كه وزن هر دو دینار آن یك مثقال و نیم دانگ باشد به او پرداخت شود . چنانچه هر روز یك دینار باشد .

2 ـ ده نفر حافظ كلم الله حكه حسن الصوت و در تجوید و قرائت بی همتا باشند تعیین شوند و در شب و روز مخصولاً بین اعائین و سحرها ، قرآن تلاوت كننده سالانه مبلغ دو هزار و یك صد و شصت دینار از همان نوع مذكور به آنها پرداخت شود .

3 ـ یك نفر مصدر [4] كه شایسته منصب صدرات حفاظ باشد و در قرائت و تجوید ماهر ، منصوب و سالانه مبلغ سیصد و شصت دینار مذكور به وی پرداخت شود .

4 ـ یك نفر مدرس هم تعین تا 11 مدر مسجد مذكور بسط بساط در پس علوم دینیه و معارف یقینیه نموده ، حقایق مسائل به وسایل بیان وافی كامل و لسان شافی شامل بر چهره حال طلبه نگارد . » و سالی یك هزار و دویست دینار مذكور به او پرداخت
شود .

[1] مصنعه (Masnae) : آب انبار .

[2]

[3] كپكی (Kapaki) : نوعی دینار و تومان كه در عهد مغول و تیموریان و صفویان متداول بوده است .

[4] مصدر (Masdar) : مقدم داشته شده ؛ بالا نشین